Pierwszy w Polsce Regionalny Plan Adaptacji do zmian klimatu powstaje na Śląsku

Przełomowy dokument nie tylko dla regionu

Briefing prasowy dotyczył adaptacji do zmian klimatu w regionie oraz prac nad pierwszym w Polsce Regionalnym Planem Adaptacji (RPA) do zmian klimatu dla Województwa Śląskiego. 

Plan ten obejmie wszystkie 167 gmin województwa śląskiego, wpływając na życie niemal 5 milionów mieszkańców. 

Jest to przełomowy dokument, który wpisuje się w unijne cele polityki klimatycznej i stanie się istotnym elementem długofalowej strategii rozwoju regionu. 

Jego wdrożenie ma na celu ochronę mieszkańców oraz infrastruktury przed skutkami zmian klimatu, zapewniając jednocześnie zrównoważony rozwój miast i gmin. 

Zaprezentowano wyniki warsztatów z mieszkańcami i przedstawicielami samorządów terytorialnych, przeprowadzonych w styczniu br., które pozwoliły uzyskać odpowiedź na pytanie, jak mieszkańcy województwa śląskiego wyobrażają sobie region w 2030 roku i jakie kwestie z ich punktu widzenia są najważniejsze w odniesieniu do adaptacji do zmian klimatu. 

WIDEO NA ŻYWO: KONFERENCJA O GOTOWOŚCI DO ZMIAN KLIMATU

W konferencji wzięli udział:

• Rafał Adamczyk – Członek Zarządu Województwa Śląskiego
• Paweł Jaworski – Dyrektor Departamentu Adaptacji do Zmian Klimatu i Polityki Miejskiej w Ministerstwie Klimatu i Środowiska
• Jarosław Makowski – Zastępca Prezydenta Miasta Katowice
• Ilona Jędrasik – Zastępca Dyrektora ds. zmian klimatu i współpracy międzynarodowej IOŚ-PIB
• dr Agnieszka Kuśmierz, dr Agnieszka Sobol – Zespół Merytoryczny RPA

Konferencję poświęcono jednemu z kluczowych wyzwań, przed którymi stoi region w kontekście globalnych zmian klimatu. Omówiono konkretne rozwiązania dostosowawcze, które wpłyną na rozwój miast i jakość życia mieszkańców. To pierwsza okazja do zapoznania się z wynikami konsultacji społecznych dotyczących wizji województwa śląskiego w 2030 roku.

Zwiększyć odporność na skutki zjawisk pogodowych

Powierzchnia terenów zabudowanych i zurbanizowanych w województwie śląskim wynosi 14,8%, co stanowi najwyższy wskaźnik w kraju. Katowice stały się miejscem spotkania poświęconego obszarom miejskim w kontekście zmian klimatu i ich adaptacji.

Plan Adaptacji (RPA) dla województwa śląskiego jest pierwszym dokumentem strategicznym na poziomie regionalnym w Polsce.

Integralną część RPA stanowi diagnoza, opracowana na podstawie wiedzy naukowej, w tym wyników badań i analizy danych, także wiedzy bezpośrednio z regionu – analizy dokumentów i informacji od interesariuszy.

- Nasze województwo ma najwyższy wskaźnik urbanizacji w Polsce, który jest niemal dwukrotnie większy niż średnia krajowa. Tak rozbudowana struktura przestrzenna nie mogłaby funkcjonować bez rozwiniętej infrastruktury technicznej i społecznej, obejmującej sieć transportową, układ osadniczy oraz powiązania gospodarcze. Ma to swoje odzwierciedlenie w strukturze komunikacyjnej, danych demograficznych oraz dynamice rozwoju miast i obszarów metropolitalnych. Wraz z rozwojem pojawiają się wyzwania, którym jako Zarząd Województwa chcemy sprostać. Opracowanie Regionalnego Planu Adaptacji do zmian klimatu ma na celu zwiększenie odporności całego województwa na skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych, poprawę jakości życia mieszkańców oraz wspieranie zrównoważonego rozwoju regionu – komentuje Rafał Adamczyk, Członek Zarządu Województwa Śląskiego.

WIDEO: WYSTĄPIENIA EKSPERTÓW PRACUJĄCYCH NAD RPA

Wzór dla innych, inspiracja do zmian prawnych

Prace nad RPA zbiegły się w czasie z wejściem w życie ustawy z dnia 27 grudnia 2024 roku o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw, która wprowadza obowiązek opracowywania miejskich planów adaptacji do zmian klimatu przez wszystkie miasta o liczbie mieszkańców równiej lub większej niż 20 tys.

- Opracowanie Regionalnego Planu Adaptacji do zmian klimatu dla Województwa Śląskiego to ważna inicjatywa, która umożliwia skoordynowanie działań z zakresu polityki klimatycznej w regionie w różnych sektorach i na różnych obszarach, w tym tych szczególnie wrażliwych na skutki zmian klimatu. W tym procesie można podjąć zagadnienia, które przekraczają granice gmin, w szczególności miast średnich i dużych, posiadających już swoje plany adaptacji lub przygotowujących się do ich opracowania ze względu na wymogi Prawa ochrony środowiska. Jest to nowatorskie podejście do budowania odporności klimatycznej, które w przyszłości może być wzorem dla innych regionów lub inspiracją do zmian prawnych. Z tego powodu uczestniczymy w procesie od samego początku i obserwujemy jego efekty – powiedział Paweł Jaworski, Dyrektor Departamentu Adaptacji do Zmian Klimatu i Polityki Miejskiej w Ministerstwie Klimatu i Środowiska.

Skutki zmian klimatu w miastach mają kaskadowy charakter, oddziałując na całą strukturę miejską i prowadząc do szeregu wtórnych konsekwencji dla gospodarki, zdrowia publicznego, dobrobytu społecznego i jakości życia. Te zjawiska nie ograniczają się wyłącznie do obszarów miejskich, lecz mają dalekosiężny wpływ na otaczające regiony i kraj. Miasta, jako gęsto zaludnione centra aktywności, są szczególnie narażone na skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak fale upałów czy powodzie, które z kolei wpływają na infrastrukturę, dostęp do zasobów, sektory gospodarki oraz życie społeczeństwa.

Miejskie wyspy ciepła i ograniczona retencja naturalna

- Rosnący współczynnik urbanizacji to światowy megatrend, który jednocześnie jest mocno związany ze zmianami klimatu. To właśnie na terenach zurbanizowanych występuje złożona presja przestrzenna, wynikająca z intensywnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego, inwestycji przemysłowych i transportowych. Funkcjonowanie miast jest głównym źródłem emisji gazów cieplarnianych, a jednocześnie miasta są obszarami, które najmocniej odczuwają konsekwencje zmian klimatu. Na prawie 1/4 powierzchni województwa śląskiego mieszka ponad 71% mieszkańców, dlatego adaptacja obszarów zurbanizowanych jest tak ważna – komentuje dr Agnieszka Kuśmierz z IOŚ-PIB, kierująca procesem opracowania RPA dla województwa śląskiego.

Na terenach zurbanizowanych występuje zjawisko miejskiej wyspy ciepła. Tereny te, ze względu na niskie albedo (zdolność powierzchni do odbijania promieni słonecznych) oraz brak, bądź znikomy udział terenów zieleni, kumulują ciepło, co prowadzi do wzrostu temperatury w porównaniu z otoczeniem. Różnice te mogą wynosić od kilku do nawet ponad 10°C. Przyczyniają się do tego takie czynniki jak zabudowa o dużej gęstości, infrastruktura drogowa oraz działalność człowieka (szczególnie w sektorach energetyki i transportu).

Ograniczona retencja naturalna w miastach zwiększa ryzyko zarówno powodzi, jak i suszy, co prowadzi do pogorszenia jakości życia mieszkańców. Gospodarka przestrzenna, prowadzona w sposób mało usystematyzowany, nie w pełni wykorzystuje potencjał ekosystemów do łagodzenia skutków zmian klimatu, co zwiększa wrażliwość obszarów zurbanizowanych na przyszłe zagrożenia klimatyczne.

Ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak burze, fale upałów czy gwałtowne opady, szczególnie dotkliwie uderzają w obszary miejskie. Powodują one nie tylko szkody materialne, ale także zagrażają zdrowiu i życiu mieszkańców, zwłaszcza osób starszych i chorych. Ograniczony udział obszarów zieleni w miastach sprawia, że mają mniejsze możliwości łagodzenia negatywnych skutków tych zjawisk. Ponadto rozkład terenów zieleni często nie jest dostosowany do potrzeb: brakuje ich w miejscach, gdzie gromadzą się ludzie, w pobliżu instytucji publicznych oraz placówek medycznych i edukacyjnych. W takich miejscach coraz bardziej potrzebna będzie ochrona przed upałami.

Pionierskie przedsięwzięcie na nowym poziomie

- Katowice to jedno z najbardziej zielonych miast w Polsce, a ponad 42% jego powierzchni zajmują lasy. Jesteśmy jednym z nielicznych ośrodków miejskich, który może poszczycić się „Zielonym budżetem obywatelskim”, dzięki któremu sami mieszkańcy mogą zgłaszać pomysły, które przyczynią się do poprawy środowiska naturalnego na terenie miasta, a wyłonione projekty są realizowane przez samorząd. Tylko w zeszłorocznej, piątej już edycji wyłoniono do realizacji 112 „zielonych” zadań o łącznej wartości blisko 3 mln zł. Partycypacja oraz błękitno-zielone inwestycje to priorytety Katowic w dążeniu do zrównoważonego rozwoju – powiedział Jarosław Makowski, Zastępca Prezydenta Miasta Katowice.

- Od lat aktywnie opracowujemy i wdrażamy strategie adaptacji do zmian klimatu, wykorzystując bogate doświadczenie naszych ekspertów w tworzeniu i koordynowaniu prac nad planami adaptacyjnymi. Możliwość tworzenia RPA, który jest pionierskim przedsięwzięciem, pozwala nam wykorzystać naszą wiedzę i doświadczenie na nowym, regionalnym poziomie, wspierając tym samym Województwo Śląskie w skutecznym dostosowaniu się do zmieniających się warunków klimatycznych. Adaptacja do zmian klimatu jest jednym z priorytetowych obszarów naszej działalności, a projekty realizowane przez Instytut – takie jak RPA, który jest powodem naszego dzisiejszego spotkania, Klimada, której trzecia odsłona jest w przygotowaniu, 44MPA czy CLIMCITIES - stanowią kluczowe narzędzia w skutecznym reagowaniu na współczesne wyzwania klimatyczne – powiedziała Ilona Jędrasik, Zastępca Dyrektora ds. zmian klimatu i współpracy międzynarodowej w IOŚ-PIB.

Inicjatywa utworzenia RPA wpisuje się w szerszy kontekst unijnych celów klimatycznych i jest finansowana m.in. ze środków programu LIFE Unii Europejskiej, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz budżetu Województwa Śląskiego.

Warsztaty w subregionach województwa

Prace nad Regionalnym Planem Adaptacji (RPA) do zmian klimatu dla województwa śląskiego trwają. Warto zauważyć, że jest to pierwszy tego rodzaju dokument strategiczny na poziomie regionalnym w Polsce. W styczniu odbyły się warsztaty z mieszkańcami i przedstawicielami samorządów terytorialnych poświęcone wizji, celom oraz działaniom adaptacyjnym, które powinny zostać zawarte w dokumencie. Wnioski i rekomendacje ze spotkań posłużą jako podstawa do opracowania ostatecznej wersji planu, zapewniając, że uwzględni on lokalne potrzeby wynikające z wyzwań dotyczących zmian klimatu.

W warsztatach, które odbywały się w Katowicach, Rybniku, Bielsku-Białej oraz w Częstochowie wzięło łącznie 161 osób, z czego 61 z nich stanowili mieszkańcy poszczególnych subregionów województwa.

Regionalny Plan Adaptacji jest jednym z elementów długofalowego planowania rozwoju regionalnego mającym na celu złagodzenie nieuniknionych negatywnych skutków obecnych i przyszłych zmian klimatu. Celem dokumentu jest nie tylko podniesienie potencjału adaptacyjnego, ale również zwiększenie odporności regionu na zmiany klimatu. Aby było to możliwe, niezbędna jest m.in. identyfikacja opcji działań adaptacyjnych, ich wybór oraz wdrożenie, co nie jest możliwe bez aktywnego udziału interesariuszy RPA.

- Dzięki szerokiej współpracy możliwe jest stworzenie dokumentu, który nie tylko odpowiada na wyzwania klimatyczne, ale także uwzględnia specyfikę i priorytety całego regionu, jak i poszczególnych subregionów – komentuje dr Agnieszka Kuśmierz z IOŚ-PIB, kierująca procesem opracowania RPA dla województwa śląskiego.

Jak mieszkańcy wyobrażają sobie region w 2030 roku?

Podczas spotkań uczestnicy wypracowywali najważniejsze dla poszczególnych subregionów słowa kluczowe do wizji i celu nadrzędnego RPA oraz zaproponowali odpowiadające im działania adaptacyjne.

W subregionie zachodnim najczęściej odnoszono się do kwestii bezpieczeństwa, gospodarki wodnej z uwzględnieniem błękitno-zielonej infrastruktury, a także wskazano zieleń w miastach, edukację i świadomość klimatyczną oraz - co jest szczególnie ważne na obszarach zurbanizowanych - miejską wyspą ciepła.

Wytypowanie słów kluczy przez uczestników warsztatów umożliwiło ekspertom z Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego, który opracowuje dokument, uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jak mieszkańcy województwa śląskiego wyobrażają sobie region w 2030 roku i jakie kwestie z ich punktu widzenia są najważniejsze w odniesieniu do adaptacji do zmian klimatu. Wizja Regionalnego Planu Adaptacji ma bowiem pokazać, jak ma być postrzegane województwo śląskie w kontekście adaptacji do zmian klimatu za 5 lat.

- Regionalny Plan Adaptacji do zmian klimatu to dokument, który ma wspierać adaptację do zmian klimatu w województwie, bazując na synergii działań lokalnych i regionalnych – komentuje Barbara Kubiak, Dyrektor Departamentu Projektów Regionalnych w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Śląskiego.

Planuje się rozwój błękitno-zielonej infrastruktury

W obszarze gospodarki wodnej podkreślono konieczność zabezpieczenia ujęć wody przed skutkami zmian klimatu, racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi oraz renaturyzacji rzek w celu zwiększenia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego.

W kontekście zdrowia publicznego wskazano na potrzebę wspierania profilaktyki zdrowotnej, szczególnie w kontekście ekstremalnych temperatur, rozwoju mobilnej służby zdrowia na terenach wiejskich oraz wprowadzenia wolontariatu klimatycznego, który mógłby wspierać osoby starsze i najbardziej narażone na skutki zmian klimatu.

Ochrona przyrody i błękitno-zielona infrastruktura to kolejne, bardzo istotne aspekty adaptacji do zmian klimatu. Kluczowe będą działania na rzecz tworzenia nowych form ochrony przyrody oraz utrzymania korytarzy ekologicznych. W miastach planuje się rozwój błękitno-zielonej infrastruktury, w tym parków kieszonkowych, zielonych dachów i ogrodów deszczowych, a także powrót do naturalnych rozwiązań w gospodarowaniu wodami opadowymi.

Podczas warsztatów podkreślono także wagę bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego. Zwrócono uwagę na potrzebę lepszej koordynacji służb ratowniczych i dostosowania ich do reagowania na ekstremalne zjawiska pogodowe. Wdrożenie skutecznego systemu wczesnego ostrzegania o anomaliach pogodowych i zagrożeniach klimatycznych pozwoli na szybszą reakcję i zwiększy bezpieczeństwo mieszkańców.

W zakresie energetyki podkreślono znaczenie rozwoju odnawialnych źródeł energii i dywersyfikacji źródeł zaopatrzenia w energię. Kluczowe będzie również tworzenie klastrów i spółdzielni energetycznych, które zwiększą bezpieczeństwo energetyczne regionu.

Transport również musi zostać dostosowany do wyzwań klimatycznych. Podczas warsztatów zwrócono uwagę na konieczność integracji transportu publicznego, ułatwienia przesiadek i skrócenia czasu podróży. Zaproponowano także rozbudowę sieci kolei regionalnych i tras pieszo-rowerowych.

Dokument ma być gotowy do września 2025 roku

Adaptacja do zmian klimatu wymaga również budowania świadomości społecznej i edukacji mieszkańców. W związku z tym zaproponowano organizowanie warsztatów i kampanii edukacyjnych na temat odporności klimatycznej, wsparcie dla samorządów w szkoleniu pracowników i mieszkańców oraz stworzenie platformy wymiany wiedzy i doświadczeń w zakresie działań adaptacyjnych.

Śledzenie dalszych działań oraz udziału w konsultacjach społecznych umożliwia strona www.powietrze.slaskie.pl 

Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego opracowuje Regionalny Plan Adaptacji do zmian klimatu, w którym przeprowadzona będzie diagnoza dot. skutków zmian klimatu dla Województwa. Jest to pierwsze opracowanie tego typu na poziomie regionalnym w Polsce. W Planie tym znajdą się działania, które pomogą miastom i gminom naszego województwa w radzeniu sobie ze skutkami zmian klimatu. Zgodnie z założeniami, gotowy dokument ma zostać opracowany do września 2025 r.